L̃ch sö ViÖt Nam Khëi nghÜa T©y S¬n §µng trong nöa sau thƠ kû 18 T×nh h×nh x· héi Nöa sau thƠ kû 18, viÖc mua quan b¸n chøc kh¸ phæ biƠn, sè quan l¹i ë §µng Trong rÊt ®«ng, ®Æc biÖt lµ ng¹ch thu thuƠ vµ bé phËn quan chøc ë huyÖn, x·. ThËm chƯ că n¬i, mét x· că ®Ơn hµng chôc x· trëng. Chóng lµ bän cêng hµo, kƠt thµnh b̀ c¸nh, ®µn ¸p vµ băc lét nh©n d©n v« cïng thËm tÖ. Trong trỉu ®×nh, tËp ®oµn Tr¬ng Phóc Loan n¾m hƠt quỷn hµnh, Loan tù xng lµ quèc phă, giƠt h¹i nh÷ng kÎ chèng ®èi. Loan lµ tiªu biÓu cña sù tham nḥng, "vµng b¹c, ch©u b¸u, gÊm văc chøa ®Çy nhµ, ruéng vên, t«i tí, tr©u ngùa, kh«ng biƠt bao nhiªu mµ kÓ". Ngîc l¹i, n«ng d©n ngµy cµng c¬ cùc. Ruéng ®Êt c«ng lµng x· phÇn lín b̃ cêng hµo lÊn chiƠm. Ruéng t cña n«ng d©n vèn rÊt Ưt, l¹i b̃ ®̃a chØ cíp ®o¹t. Nh©n d©n ®ång b»ng ch̃u thuƠ khăa nÆng n̉, b̃ băc lét gay g¾t, ph¶i lµm phu phen x©y dùng cung ®iÖn, thµnh ḷy. Nh©n d©n mỉn nói ph¶i nép c¸c thø l©m thæ s¶n nh ngµ voi, sơng tª, mËt ong, v.v. Nhµ b¸c häc Lª Quư §«n (thƠ kû 18) că nhËn xĐt: "Mçi n¨m că hµng tr¨m thø thuƠ, mµ trng thu th× phỉn phøc, gian lËn, nh©n d©n khèn khæ v̉ nçi mét cæ hai trßng". C¸c tÇng líp n«ng d©n, th¬ng nh©n, ®ång bµo mỉn nói ph¶i sèng trong c¶nh ngét ng¹t. Nçi bÊt b×nh o¸n giËn chƯnh quỷn hä NguyÔn ngµy cµng bèc cao. Phong trµo chµng LƯa vµ c¸c cuéc ®Êu tranh kh¸c LƯa xuÊt th©n trong mét gia ®×nh ngh̀o khæ, lín lªn ph¶i ®i ë cho nhµ giµu. LƯa giái vâ nghÖ, l¹i ngang tµng, khƯ kh¸i. LƯa tËp hîp d©n ngh̀o, lÊy Tru«ng M©y (B×nh §̃nh) lµm c¨n cø. NghÜa qu©n lÊy cña nhµ giµu chia cho d©n ngh̀o ®îc nh©n d©n nhỉu n¬i quy phôc. V̀ kÓ chuyÖn LƯa ®îc lu truỷn ë B×nh §̃nh:
Khëi nghÜa cña LƯa b̃ dËp t¾t, nhng h×nh ¶nh cña LƯa hµo hïng vÉn ®äng l¹i trong lßng nh©n d©n mỉn trung: "Chỉu chỉu Đn liÖng Tru«ng M©y Ngoµi ra cßn că c¸c cuéc khëi nghÜa cña ngêi H¬ Rª ë mỉn nói Qu¶ng Ng·i, ngêi Ch¨m ë ThuËn Thµnh (B×nh ThuËn), cña th¬ng nh©n vµ thî thñ c«ng ë §«ng Phè (§ång Nai). C¸c cuéc khëi nghÜa trªn x¶y ra trong mét ph¹m vi nhá hÑp, ®̉u b̃ thÊt b¹i nhanh chăng, nhng ®· nªu cao tinh thÇn ®Êu tranh chèng chƯnh quỷn hä NguyÔn. Anh em NguyÔn Nh¹c lËp c¨n cø T©y S¬n Mïa xu©n n¨m 1771, ba anh em NguyÔn Nh¹c, NguyÔn HuÖ, NguyÔn L÷ lªn vïng T©y S¬n thîng ®¹o (An Khª, thuéc Gia Lai) lËp c¨n cø, dùng phong trµo chèng chƯnh quỷn hä NguyÔn. Anh em NguyÔn Nh¹c quª ë Êp Kiªn Thµnh, huyÖn Phï Li (nay lµ x· B×nh Thµnh, huyÖn T©y S¬n, tØnh B×nh §̃nh). Kiªn Thµnh vµ vïng xung quanh xa kia gäi lµ T©y S¬n h¹ ®¹o. Tæ bèn ®êi cña NguyÔn Nh¹c vèn ngêi NghÖ An. Gi÷a thƠ kû 17, mét lÇn qu©n NguyÔn tiƠn ra lu vùc s«ng Lam, b¾t nhỉu n«ng d©n, trong ®ă că tæ tiªn NguyÔn Nh¹c, ®a vµo vïng An Khª (Gia Lai) khai khÈn. Qua mÊy ®êi, ®Ơn cha cña NguyÔn Nh¹c míi dêi xuèng Êp Kiªn Thµnh. C¶ ba anh em ®̉u ®îc ®i häc. Trªn T©y S¬n thîng ®¹o, anh em NguyÔn Nh¹c ®îc nh©n d©n Ba Na ñng hé l¬ng thùc, voi ngùa. NguyÔn Nh¹c cßn x©y thµnh ḷy, lËp kho tµng, huÊn luyÖn nghÜa qu©n. Trªn ®Êt huyÖn An Khª hiÖn nay cßn vƠt tƯch c¸c thµnh ḷy buæi ®Çu cña nghÜa qu©n T©y S¬n nh ḷy An Khª, thµnh ®Êt trªn nói ¤ng Nh¹c, nói ¤ng B×nh. Khi lùc lîng ®· m¹nh, NguyÔn Nh¹c më réng c¨n cø xuèng ®ång b»ng, lÊy lµng quª Kiªn Thµnh, thuéc T©y S¬n h¹ ®¹o lµm ®¹i b¶n doanh. Tơ ®©y, nghÜa qu©n táa ra kh¾p phñ Quy Nh¬n (B×nh §̃nh). §Ơn ®©u, nghÜa qu©n c̣ng "lÊy cña nhµ giµu chia cho d©n ngh̀o", xăa nî cho n«ng d©n vµ b·i bá nhỉu thø thuƠ. Lùc lîng tham gia nghÜa qu©n ngµy cµng ®«ng, chñ yƠu lµ n«ng d©n ngh̀o, ngoµi ra cßn că th¬ng nh©n, thî thñ c«ng, ®ång bµo Ch¨m vµ ®ång bµo T©y Nguyªn. T©y S¬n lËt ®æ chƯnh quỷn NguyÔn, Tr̃nh T©y S¬n lËt ®æ chƯnh quỷn hä NguyÔn §Çu n¨m 1773, nghÜa qu©n T©y S¬n ®· kiÓm so¸t phÇn lín phñ Quy Nh¬n. §Çu th¸ng 9, nghÜa qu©n h¹ ®îc phñ thµnh. Gi÷a n¨m 1774, nghÜa qu©n T©y S¬n më réng vïng kiÓm so¸t, phƯa b¾c ®Ơn Qu¶ng Nam, phƯa nam ®Ơn B×nh ThuËn. Vïng ®Êt cña chƯnh quỷn hä NguyÔn chØ cßn l¹i ThuËn Hăa vµ Gia §̃nh (Nam Bé ngµy nay). BiƠt tin §µng Trong că T©y S¬n næi dËy, chóa Tr̃nh lỉn ph¸i mÊy v¹n qu©n vµo ®¸nh chiƠm Phó Xu©n (HuƠ). Chóa NguyÔn ch¹y vµo Qu¶ng Nam råi véi vµng vît biÓn vµo Gia §̃nh. Qu©n Tr̃nh vµo Qu¶ng Nam, ®ông ®é víi T©y S¬n. T©y S¬n b̃ dån vµo thƠ bÊt lîi: b¾c că qu©n Tr̃nh, nam cßn qu©n NguyÔn. NguyÔn Nh¹c ph¶i t¹m hßa ho·n víi qu©n Tr̃nh ®Ó tËp trung lùc lîng ®¸nh NguyÔn. T¹m yªn mÆt b¾c, T©y S¬n dèc søc ®¸nh NguyÔn. Tơ n¨m 1776 ®Ơn n¨m 1783, nghÜa qu©n ®· bèn lÇn ®¸nh vµo Gia §̃nh, lÇn nµo c̣ng chiƠn th¾ng. M¹nh mÏ nhÊt lµ lÇn tiƠn qu©n n¨m 1777, T©y S¬n b¾t giƠt ®îc chóa NguyÔn, chØ cßn l¹i NguyÔn ¸nh ch¹y tho¸t. ChƠ ®é thèng tr̃ cña tËp ®oµn hä NguyÔn ®Ơn ®©y b̃ ®¸nh ®æ. ChiƠn th¾ng R¹ch GÇm - Xoµi Mót Cïng ®êng, NguyÔn ¸nh ch¹y sang Xiªm sèng nhê vµ xin qu©n cøu viÖn. Vua Xiªm nh©n c¬ héi ®îc NguyÔn ¸nh dÉn ®êng véi ®ỉu ®éng qu©n sang x©m lîc níc ta. Gi÷a n¨m 1784, qu©n Xiªm kĐo vµo Gia §̃nh: 2 v¹n qu©n thñy ®æ bé lªn Kiªn Giang, 3 v¹n qu©n bé xuyªn qua Ch©n L¹p tiƠn vµo TrÊn Giang (CÇn Th¬). Lóc ®Çu thƠ giÆc cßn m¹nh, qu©n T©y S¬n vơa chèng cù vơa rót lui v̉ Sµi Gßn ®Ó b¶o toµn lùc lîng. Cuèi n¨m 1784, qu©n Xiªm ®· chiƠm c¶ mỉn t©y Gia §̃nh (c¸c tØnh mỉn T©y Nam Bé). GiÆc hung b¹o tµn s¸t nh©n d©n, triÖt h¹ lµng m¹c, v¬ vĐt cña c¶i, b¾t phô n÷ vµ trÎ em ®em v̉ Xiªm. Chóng g©y bao nhiªu téi ¸c khiƠn NguyÔn ¸nh c̣ng ph¶i lo ng¹i. Th¸ng 1 n¨m 1785, NguyÔn HuÖ tiƠn qu©n vµo Gia §̃nh. Ṽ tíng trÎ 32 tuæi nµy chän khóc s«ng Tỉn tơ R¹ch GÇm ®Ơn Xoµi Mót (thuéc huyÖn Ch©u Thµnh, Tỉn Giang) lµm trËn ®̃a quyƠt chiƠn. §©y lµ vïng s«ng níc hiÓm yƠu. Tơ R¹ch GÇm ®Ơn Xoµi Mót dµi kho¶ng 7 km, réng h¬n 1 km, că chç ®Ơn gÇn 2 km. Hai bªn bê s«ng c©y cèi rËm r¹p, gi÷a dßng că cï lao Thíi S¬n. §̃a h×nh thuËn lîi cho viÖc ®Æt phôc binh. §̃ch tơ phƯa Trµ Lät theo dßng níc tiƠn xuèng Mü Tho, ®¹i b¶n doanh cña qu©n T©y S¬n. S¸ng ngµy 19 th¸ng giªng, qu©n Xiªm lät vµo trËn ®̃a phôc kƯch cña NguyÔn HuÖ. Thñy binh ta tơ R¹ch GÇm vµ Xoµi Mót, tơ cï lao Thíi S¬n x«ng vµo ®éi h×nh hµnh qu©n cña ®̃ch, tËn lùc chiƠn ®Êu. Qu©n ®̃ch b̃ tiªu diÖt gÇn hƠt. Sè cßn l¹i theo ®êng bé ch¹y v̉ níc. NguyÔn ¸nh tho¸t chƠt, cè b¸m găt qu©n b¹i trËn, lu vong sang Xiªm. TrËn R¹ch GÇm - Xoµi Mót lµ chiƠn th¾ng lơng lÉy cña nghÜa qu©n T©y S¬n, ®· ®Ëp tan ©m mu x©m lîc cña phong kiƠn Xiªm vµ trơng tr̃ thƯch ®¸ng hµnh ®éng b¸n níc cña NguyÔn ¸nh. Sö c̣ nhµ NguyÔn c̣ng ghi nhËn: "Tơ ®Êy qu©n Xiªm ngoµi miÖng tuy năi kho¸c, nhng trong lßng th× sî qu©n T©y S¬n nh sî cäp". T©y S¬n lËt ®æ chƯnh quỷn hä Tr̃nh vµ
nhµ Lª, BÊy giê ë §µng Ngoµi, chƯnh quỷn hä Tr̃nh ®ang ®æ n¸t. Sau khi Tr̃nh S©m chƠt, c¸c phe ph¸i quan l¹i m©u thuÉn vµ xung ®ét gay g¾t. Mïa h̀ n¨m 1786, NguyÔn HuÖ tiƠn qu©n vît qua H¶i V©n ®¸nh thµnh Phó Xu©n. Qu©n Tr̃nh ë ®©y hoµn toµn b¹c nhîc, b̃ tiªu diÖt nhanh chăng. Sau ®ă, NguyÔn HuÖ quyƠt ®̃nh tiƠn ra Th¨ng Long. ¤ng nªu danh nghÜa "phï Lª diÖt Tr̃nh", vµ kªu gäi nh©n d©n hëng øng. T©y S¬n hµnh qu©n nhanh chăng. Gi÷a n¨m 1786, NguyÔn HuÖ tiƠn s¸t Th¨ng Long. Qu©n trỉu ®×nh chèng cù kh«ng næi. Chóa Tr̃nh b̃ d©n b¾t nép cho T©y S¬n. C¬ ®å thèng tr̃ cña hä Tr̃nh x©y dùng gÇn 300 n¨m ®Ơn ®©y b̃ sôp ®æ. NguyÔn HuÖ vµo Th¨ng Long giao chƯnh quỷn cho vua Lª råi trë vµo nam. T×nh h×nh B¾c Hµ (chØ vïng ®Êt Hµ TÜnh trë ra), sau khi T©y S¬n rót, trë nªn rèi lo¹n. Lª Chiªu Thèng kh«ng ®ñ søc ®¸nh dÑp nh÷ng cuéc næi lo¹n cña mét sè con ch¸u hä Tr̃nh, ph¶i dùa vµo NguyÔn H÷u ChØnh. ChØnh nhanh chăng ®¸nh tan c¸c tµn d cña hä Tr̃nh, nhng l¹i léng quỷn vµ ra mÆt chèng l¹i T©y S¬n. BÊy giê, ba anh em T©y S¬n chia nhau gi÷ ba mỉn. NguyÔn Nh¹c: Trung ¬ng hoµng ®Ơ ®ăng ë Quy Nh¬n. NguyÔn HuÖ: B¾c B×nh V¬ng ®ăng ë Phó Xu©n. NguyÔn L÷: §«ng §̃nh V¬ng ë Gia §̃nh. Tríc t×nh h×nh B¾c Hµ rèi lo¹n, NguyÔn HuÖ sai Ṿ V¨n NhËm kĐo qu©n ra B¾c tr̃ téi ChØnh. DiÖt ®îc ChØnh, NhËm l¹i kiªu ng¹o, că mu ®å riªng. Gi÷a n¨m 1788, NguyÔn HuÖ l¹i kĐo qu©n ra Th¨ng Long diÖt NhËm vµ tù tay x©y dùng chƯnh quỷn. ¤ng ®îc nhỉu sÜ phu næi tiƠng gióp søc nh Ng« Th× NhËm, Phan Huy Ưch, NguyÔn ThiƠp... Lª Chiªu Thèng vµ ®¸m t«i tí ch¹y trèn, hƠt n¬i nµy ®Ơn n¬i kh¸c. Tơ cuèi n¨m 1786 ®Ơn gi÷a n¨m 1788, T©y S¬n ®· ba lÇn kĐo qu©n ra b¾c. C¸c cuéc hµnh qu©n nµy ®· lÇn lît lËt ®æ c¸c tËp ®oµn phong kiƠn hä Tr̃nh, nhµ Lª vµ xăa bá h¼n sù ph©n chia §µng Trong - §µng Ngoµi, c¨n b¶n thèng nhÊt ®Êt níc. |
Thêi sù
§êi sèng chƯnh tr̃
Kinh tƠ - X· héi
V¨n hăa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang