T liÖu tham kh¶o Thµnh Cæ Loa - kinh ®« cña níc ¢u L¹c Sau khi thµnh lËp níc ¢u L¹c, An D¬ng V¬ng ®· chän Cæ Loa (§«ng Anh, Hµ Néi) lµm kinh ®« vµ x©y dùng ë ®ã mét tßa thµnh lín. §Êy lµ thµnh Cæ Loa, trung t©m cña níc ©u L¹c ®êi An D¬ng V¬ng ©u L¹c ®êi An D¬ng V¬ng. Cæ Loa n»m ë vïng ®ång b»ng gi¸p trung du cña lu vùc s«ng Hång, trªn bê b¾c Hoµng Giang. Ngµy nay, Hoµng Giang chØ lµ mét ®o¹n s«ng ®· bÞ båi lÊp vµ ®· ®îc c¶i t¹o thµnh mét kªnh thñy n«ng. Nhng theo c¸c tµi liÖu ®Þa lý häc lÞch sö th× xa kia, Hoµng Giang lµ mét con s«ng lín nèi liÒn s«ng Hång víi s«ng CÇu ë Qu¶ C¶m - Thæ Hµ. Trªn b¶n ®å vµ thùc ®Þa, dÊu vÕt cña dßng s«ng cò cßn râ nÐt víi nh÷ng ®o¹n gäi lµ s«ng ThiÕp hay Ngò HuyÖn Khª (ch¶y qua 5 huyÖn: Yªn L·ng, Kim Anh, §«ng Ngµn, Yªn Phong, Tiªn Du). Tõ Cæ Loa, theo Hoµng Giang cã thÓ ngîc lªn s«ng Hång, råi theo s«ng Hång, s«ng §µ, s«ng L« cã thÓ lªn tËn miÒn nói rõng phÝa b¾c vµ t©y b¾c hay theo s«ng Hång, s«ng §¸y cã thÓ xu«i xuèng vïng ®ång b»ng vµ ra biÓn. Tõ Cæ Loa, theo Hoµng Giang còng cã thÓ xu«i xuèng s«ng CÇu ®Ó qua s«ng CÇu, s«ng Th¬ng, s«ng Lôc Nam lªn miÒn nói rõng ®«ng b¾c hay theo Lôc §Çu Giang xuèng s«ng Th¸i B×nh, s«ng Kinh Thµy táa réng kh¾p vïng ®ång b»ng ven biÓn. Cæ Loa ë vµo vÞ trÝ trung t©m cña ®Êt níc vµ ®Çu mèi cña c¸c hÖ thèng giao th«ng ®êng thñy. Cæ Loa l¹i ë gi÷a vïng ®ång b»ng ®«ng d©n, kinh tÕ ph¸t ®¹t. Vµo ®êi H¸n, Cæ Loa thuéc huyÖn T©y Vu cã 32.000 hé (1), chiÕm kho¶ng 1/3 sè hé cña quËn Giao ChØ (92.440 hé) vµ gÇn b»ng sè hé cña quËn Cöu Ch©n (35.743 hé). C¸c huyÖn ®Çu ®êi H¸n phÇn nhiÒu ®Æt ra trªn c¬ së c¸c bé cña níc V¨n Lang - ¢u L¹c, t¬ng øng víi c¸c "vïng - bé l¹c" xa. Vïng Cæ Loa - T©y Vu lµ mét vïng trï phó, c d©n ®«ng ®óc. ViÖc dêi ®« vÒ Cæ Loa, víi vÞ trÝ ®Þa lý, giao th«ng, kinh tÕ nh vËy, chøng tá mét yªu cÇu ph¸t triÓn míi cña níc ¢u L¹c. Thñ ®« cña níc ¢u L¹c kh«ng thÓ ë vïng trung du nh tríc n÷a, mµ ph¶i lµ mét trung t©m vÒ mäi mÆt cña ®Êt níc. Cæ Loa cã tªn n«m lµ Ch¹ Chñ (2). Nh÷ng kÕt qu¶ kh¶o s¸t kh¶o cæ häc cho biÕt, tríc khi An D¬ng V¬ng ®Þnh ®« th× vïng Ch¹ Chñ ®· cã xãm lµng tõ l©u ®êi vµ tån t¹i, ph¸t triÓn liªn tôc tõ s¬ kú thêi ®¹i ®ång thau ®Õn s¬ kú thêi ®¹i s¾t, nghÜa lµ cã mÆt trong suèt thêi ®¹i dùng níc cña d©n téc. Trªn nh÷ng doi ®Êt cao hai bªn bê Hoµng Giang, kh¶o cæ häc ®· ph¸t hiÖn ®îc di chØ §ång V«ng (Dôc Tó) thuéc giai ®o¹n Phïng Nguyªn, B·i MÌn (Cæ Loa) thuéc giai ®o¹n §ång §Ëu, §×nh Chµng (Dôc Tó) thuéc giai ®o¹n Gß Mun - §«ng S¬n, §êng M©y (Dôc Tó) thuéc giai ®o¹n §«ng S¬n. Ngoµi ra, ë vïng Cæ Loa thØnh tho¶ng cßn t×m thÊy nh÷ng hiÖn vËt ®å ®ång §«ng S¬n nh mòi tªn ®ång, lìi cµy ®ång, trèng ®ång, r×u ®ång... C¸c di tÝch v¨n hãa vËt chÊt ®ã ph¶n ¸nh sù tån t¹i cña nh÷ng xãm lµng ®Þnh c, sèng b»ng nghÒ lµm ruéng vµ ®¸nh c¸, s¨n b¾n. TruyÒn thuyÕt d©n gian còng nãi r»ng, khi x©y dùng ®« thµnh míi, An D¬ng V¬ng ®· dêi d©n Ch¹ Chñ xuèng vïng ®Êt b·i cuèi s«ng Hoµng, khai ph¸ ®Êt hoang lËp nªn nh÷ng xãm lµng míi. §ã lµ lµng QuËy gåm QuËy C¶, QuËy Rµo, QuËy Con thuéc x· Liªn Hµ, §«ng Anh, Hµ Néi) (3). Thµnh Cæ Loa ®îc x©y dùng trªn mét vïng ®Êt ®· ®îc khai ph¸ vµ cã xãm lµng c tró tõ l©u ®êi. Mét vµi t liÖu th tÞch xa chÐp: thµnh cña An D¬ng V¬ng gåm "9 líp chu vi 9 dÆm" (4). Cha râ con sè 9 ë ®©y lµ mét sè lîng x¸c ®Þnh hay chØ cã ý nghÜa biÓu trng, nhng theo di tÝch cßn l¹i th×, kh«ng kÓ nh÷ng ®o¹n lòy vµ ô ®Êt ®¾p bªn ngoµi gi÷ vai trß nh nh÷ng c«ng tr×nh phßng vÖ ngo¹i vi, thµnh Cæ Loa gåm ba vßng thµnh khÐp kÝn. Nh©n d©n quen gäi ba vßng thµnh ®ã theo thø tù tõ trong ra ngoµi lµ thµnh Néi, thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i. Thµnh Néi h×nh ch÷ nhËt, chu vi 1.650 m. Thµnh cao trung b×nh, so víi mÆt ®Êt hiÖn nay, kho¶ng 5 m, mÆt thµnh réng 6 - 12m, ch©n réng 20 -30 m. Thµnh Néi chØ cã mét cöa thµnh, më vÒ phÝa nam, tr«ng th¼ng vµo Ngù triÒu di quy, t¬ng truyÒn lµ n¬i thiÕt triÒu cña vua Thôc ngµy xa. Trªn thµnh Néi, ë bèn gãc thµnh vµ r¶i r¸c trªn bèn mÆt thµnh, cã 18 ô ®Êt ®îc ®¾p cao h¬n mÆt thµnh vµ nh« ra phÝa ngoµi kho¶ng 10 - 50 m. Nh©n d©n quen gäi lµ "háa håi". Thµnh Trung lµ mét vßng thµnh khÐp kÝn, kh«ng cã h×nh d¸ng c©n xøng, bao bäc phÝa ngoµi thµnh Néi, dµi 6.500 m. Kho¶ng c¸ch gi÷a thµnh Néi vµ thµnh Trung còng kh«ng ®ång ®Òu, phÝa nam vµ phÝa ®«ng gÇn nhau, phÝa t©y vµ phÝa b¾c c¸ch xa h¬n. MÆt thµnh réng trung b×nh 10 m, ch©n thµnh cho·i réng ®Õn 20 m vµ trªn 20 m, ®o¹n cao nhÊt lµ gãc ®«ng b¾c - nh©n d©n ®Þa ph¬ng gäi lµ Gß ¤ng Voi - cao ®Õn 10 m, Thµnh Trung më 5 cöa: cöa Nam, cöa §«ng, cöa B¾c, cöa T©y - B¾c vµ cöa T©y - Nam. Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng lu ý lµ cöa Nam ®îc bè trÝ thµnh cöa chung cña thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i do hai vßng thµnh nèi liÒn nhau t¹o thµnh, vµ cöa §«ng lµ mét cöa ®êng thñy (nh©n d©n gäi lµ cöa cèng Song) më lèi cho mét nh¸nh s«ng Hoµng ch¶y vµo s¸t thµnh Néi. Thµnh Ngo¹i còng lµ mét ®êng cong khÐp kÝn kh«ng cã h×nh d¸ng râ rÖt, dµi kho¶ng 8.000 m. Thµnh Ngo¹i bÞ ph¸ ho¹i nÆng nÒ, nhiÒu ®o¹n gÇn nh bÞ san b»ng, nhÊt lµ phÝa ®«ng b¾c khi më ®êng tµu háa Hµ Néi - L¹ng S¬n c¾t ngang hai ®o¹n thµnh ë ®©y. Nh÷ng ®o¹n thµnh cßn l¹i cao trung b×nh 3 - 4 m, chç cao nhÊt gäi lµ gß Cét Cê ë phÝa nam cao kho¶ng 8 m. Ch©n thµnh réng kho¶ng 12 - 20 m. Ngoµi cöa Nam lµ cöa chung víi thµnh Trung, thµnh Ngo¹i cßn cã ba cöa: cöa B¾c (nh©n d©n quen gäi lµ cöa Kh©u), cöa §«ng vµ cöa T©y - Nam, trong ®ã cöa §«ng lµ cöa s«ng nèi liÒn víi Hoµng Giang. C¶ ba vßng thµnh ®Òu cã ngo¹i hµo. MÆt nam vµ ®«ng nam cña thµnh Ngo¹i dßng s«ng Hoµng vµ c¸c l¹ch s«ng ch¶y s¸t ch©n thµnh vµ ®îc lîi dông nh mét ®o¹n hµo tù nhiªn. Hµo thµnh Ngo¹i nèi liÒn víi Hoµng Giang. Hµo thµnh Trung còng nèi liÒn víi hµo thµnh Ngo¹i vµ Hoµng Giang qua mét l¹ch níc ë gß Cét Cê ë phÝa nam vµ §Çm C¶, cöa §«ng thµnh Ngo¹i ë phÝa ®«ng. Tõ §Çm C¶ qua cöa §«ng cña thµnh Trung (cöa cèng Song), cã 5 l¹ch níc ch¶y vµo phÝa trong thµnh Trung tr«ng nh bµn tay xße 5 ngãn, trong ®ã cã mét l¹ch nèi liÒn víi hµo thµnh Néi (®o¹n nèi gÇn ®©y ®· bÞ lÊp). Nh÷ng ®o¹n hµo nh©n t¹o réng trung b×nh tõ 10 - 30 m. Hµo Thµnh Néi ®· bÞ nh©n d©n ®Þa ph¬ng ®¾p bê ng¨n chia thµnh nh÷ng d¶i ao. Hµo thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i ngµy nay còng ®· biÕn thµnh nh÷ng däc ruéng chiªm. Nh vËy lµ ba líp hµo cña thµnh Cæ Loa nèi liÒn víi nhau vµ nèi liÒn víi s«ng Hoµng. Níc Hoµng Giang b¶o ®¶m cho hÖ thèng hµo ë ®©y quanh n¨m cã níc vµ hµo - s«ng kÕt hîp víi nhau t¹o thµnh mét mµng líi giao th«ng ®êng thñy rÊt tiÖn lîi. Ngoµi ba vßng thµnh vµ hµo khÐp kÝn, kho¶ng gi÷a c¸c vßng thµnh vµ phÝa ngoµi thµnh Ngo¹i, cßn cã nhiÒu ®o¹n lòy vµ ô ®Êt ®îc bè trÝ vµ sö dông nh nh÷ng "c«ng sù" phßng vÖ n»m trong cÊu tróc chung cña thµnh Cæ Loa. Ngoµi thµnh Néi, ë ba mÆt b¾c, t©y vµ nam ®Òu cã vÕt tÝch cña nh÷ng ®o¹n lòy cha ®îc nghiªn cøu kü. PhÝa t©y b¾c, kho¶ng gi÷a thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i, cã mét sè ô ®Êt (nh©n d©n quen gäi lµ §èng D©n vµ §èng Chu«ng). PhÝa ngoµi thµnh Ngo¹i, ë c¶ bèn mÆt ®«ng, t©y, nam, b¾c ®Òu cã nh÷ng ®o¹n lòy ng¾n vµ ë mÆt b¾c cã mét lo¹t ô ®Êt. Trªn thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i còng cã mét sè ô ®Êt ®¾p cao h¬n vµ nh« vµo phÝa trong, mµ nh©n d©n thêng gäi chung lµ "háa håi" vµ t¬ng truyÒn cã 72 "háa håi". TÊt c¶ nh÷ng "chiÕn lòy", "ô ®Êt phßng vÖ" ®ã cïng víi ba vßng thµnh kÝn kÕt hîp chÆt chÏ víi nhau thµnh mét c«ng tr×nh kiÕn tróc thèng nhÊt mang tÝnh chÊt phßng vÖ qu©n sù. Mét vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra gÇn ®©y trong giíi khoa häc lµ niªn ®¹i cña thµnh Cæ Loa víi nh÷ng di tÝch cßn ®îc b¶o tån ®Õn ngµy nay. HiÖn nay, tùu trung cã ba ý kiÕn kh¸c nhau vÒ vÊn ®Ò nµy ®îc tr×nh bµy mét c¸ch dÌ dÆt nh nh÷ng gi¶ thuyÕt khoa häc. - Di tÝch thµnh Cæ Loa cßn l¹i trªn mËt ®Êt lµ di tÝch cña KiÓn Thµnh do M· ViÖn x©y dùng t¹i huyÖn Phong Khª trªn nÒn thµnh cò cña An D¬ng V¬ng(5). - Ph©n biÖt trong sè di tÝch t¹i Cæ Loa, hai bé phËn kiÕn tróc thuéc hai thêi kú kh¸c nhau: thµnh Ngo¹i vµ thµnh Trung cã niªn ®¹i tríc H¸n vµ cã lÏ do An D¬ng V¬ng x©y dùng, thµnh Néi víi kiÓu d¸ng c©n xøng vµ cÊu tróc phøc t¹p cña nã cã niªn ®¹i sau thêi An D¬ng V¬ng vµ cã thÓ ®îc x©y dùng vµo thêi H¸n (6). Còng gÇn víi ý kiÕn nµy, cã ngêi dùa vµo niªn ®¹i c¸c hiÖn vËt t×m thÊy trong c¸c vßng thµnh, muèn x¸c ®Þnh cô thÓ h¬n: thµnh Néi lµ tßa thµnh thêi §«ng H¸n, thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i ®îc x©y dùng tõ thêi An D¬ng V¬ng nhng còng ®· ®îc ®¾p thªm vµ båi bæ vµo thêi §«ng H¸n(7). - Thµnh Cæ Loa ®îc sö dông vµ båi tróc qua nhiÒu thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, nhng quy m« vµ cÊu tróc cña toµn bé tßa thµnh nh nh÷ng di tÝch cßn l¹i ®Õn nay vÒ c¬ b¶n ®· ®îc x©y dùng tõ thêi An D¬ng V¬ng vµ lµ kinh thµnh cña níc ¢u L¹c cã niªn ®¹i tríc B¾c thuéc (vÒ sau chØ söa ch÷a vµ ®¾p thªm Ýt nhiÒu). (8) Tuy cßn nhiÒu vÊn ®Ò cÇn tiÕp tôc nghiªn cøu vµ th¶o luËn, nhng kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn r»ng, thµnh Cæ Loa ®îc x©y dùng ®Çu tiªn víi An D¬ng V¬ng vµ gi÷ vai trß kinh ®« cña níc ¢u L¹c. Còng kh«ng ai nghi ngê r»ng, sau thêi An D¬ng V¬ng, thµnh Cæ Loa ®· ®îc nhiÒu chÝnh quyÒn cña nh÷ng thêi kú lÞch sö kh¸c nhau sö dông vµ tÊt nhiªn cã tu bæ, söa sang hay x©y ®¾p thªm. Nh÷ng nh¸t c¾t thµnh Néi vµ thµnh Ngo¹i ®Ó kh¶o s¸t, ®Òu cho thÊy cã hai líp ®Êt ®¾p thµnh chøa hai lo¹i di vËt v¨n hãa kh¸c nhau. Trªn nh÷ng gß ®Êt vµ c¸nh ®ång cao phÝa ngoµi thµnh Ngo¹i vµ c¶ trªn thµnh Ngo¹i ®· ph¸t hiÖn ®îc nhiÒu mé cæ cã niªn ®¹i tõ H¸n ®Õn §êng (nh ë Tiªn Héi, b·i MÌn, M¹ch Trµng... ë phÝa nam; tr¹i xãm Vang ë phÝa ®«ng; M¶ C¬, M¶ LÏ, §ång §«... ë phÝa ®«ng; §×nh Chµng ë phÝa b¾c thµnh Cæ Loa). Hai mé cæ ë M¹ch Trµng ®· ®îc khai quËt cã nh÷ng viªn g¹ch x©y mé kh¾c niªn ®¹i "VÜnh Nguyªn thËp nhÊt niªn trÞ" (n¨m 99), "VÜnh Nguyªn thËp thÊt niªn trung trÞ" (n¨m 105); "VÜnh S¬ ngò niªn trung trÞ ®¹i h×nh chuyªn" (n¨m 111). Nh÷ng di tÝch mé cæ ®ã chøng tá, trong thêi B¾c thuéc, bän quan l¹i ®« hé ph¬ng B¾c cã sö dông thµnh Cæ Loa. Sö s¸ch còng cho biÕt, ®Çu thÕ kû 7 Lý PhËt Tö ®· ®ãng qu©n ë "thµnh cò cña vua ViÖt" tøc thµnh Cæ Loa ®Ó chèng l¹i qu©n Tïy vµ thÕ kû 10, Ng« QuyÒn còng ®ãng ®« ë Cæ Loa. Muèn ph©n biÖt mét c¸ch r¹ch rßi thµnh Cæ Loa ®êi An D¬ng V¬ng víi nh÷ng phÇn tu bæ, båi ®¾p, x©y dùng thªm vÒ sau, cÇn ph¶i cã nh÷ng c«ng tr×nh khai quËt trªn diÖn lín khu di tÝch Cæ Loa. §ã cßn lµ mét nhiÖm vô ®ang ®Æt ra cho ngµnh kh¶o cæ häc ViÖt Nam. Thµnh Cæ Loa víi nh÷ng di tÝch hiÖn cßn, lµ mét c«ng tr×nh lao ®éng ®å sé, nhÊt lµ ®Æt trong ®iÒu kiÖn d©n sè níc ¢u L¹c thuë ®ã chØ kho¶ng 1 triÖu ngêi. ChØ riªng ba vßng thµnh khÐp kÝn, chu vi ®· trªn 16 km. §ã lµ cha kÓ nh÷ng ô ®Êt, nh÷ng ®o¹n lòy bªn trong vµ bªn ngoµi thµnh cïng víi ba vßng hµo cña ba vßng thµnh. Khèi lîng ®Êt ®µo, ®¾p rÊt lín, ®ßi hái ph¶i huy ®éng mét lùc lîng nh©n c«ng ®«ng, lµm viÖc vÊt v¶ h»ng n¨m míi xong ®îc. Thµnh Cæ Loa thÓ hiÖn mét cè g¾ng lín lao, mét kú c«ng lao ®éng cña ngêi ViÖt cæ trong buæi ®Çu dùng níc. CÊu tróc vµ kü thuËt x©y dùng thµnh Cæ Loa cßn biÓu thÞ tµi n¨ng s¸ng t¹o cña nh©n d©n ¢u L¹c, nh÷ng tiÕn bé vµ thµnh tùu míi cña nÒn v¨n minh §«ng S¬n. Khu vùc Cæ Loa xa vèn lµ mét b·i båi cña s«ng Hång mµ mét nh¸nh quan träng lµ Hoµng Giang ch¶y qua phÝa nam thµnh Cæ Loa. §©y lµ mét vïng ®Êt cao tho¶i dÇn tõ b¾c xuèng nam. Bªn c¹nh nh÷ng gß ®Êt cao - thÒm sãt bËc 1 cña s«ng Hång, lµ nh÷ng ao ®Çm lÇy léi - vÕt tÝch cña nh÷ng dßng s«ng ®· ®æi dßng. Vïng nµy ®· ®îc con ngêi khai ph¸, x©y dùng xãm lµng, nhng vÉn cßn nhiÒu c¸nh rõng. Than bïn t×m thÊy kh¸ nhiÒu ë §µi Bi, CÇu C¶, Héi Phô, Lç Khª... lµ chøng tÝch cña nh÷ng c¸nh rõng cæ bÞ sôt ®æ xuèng ®Çm lÇy do nh÷ng hiÖn tîng ®Þa chÊt côc bé (nh ®éng ®Êt, lò lôt...). Nh÷ng tªn ®Êt nh Gia L©m, Du L©m, Mai L©m, §«ng Ngµn... cßn nh Èn tµng h×nh ¶nh cña nh÷ng vïng cã nhiÒu rõng ngµy xa. Trong khi x©y dùng thµnh Cæ Loa mµ ngêi thiÕt kÕ vµ quy ho¹ch theo truyÒn thuyÕt d©n gian lµ Cao Lç (hay Cao Th«ng, mét nh©n vËt lÞch sö ®îc sö s¸ch ghi nhËn), ®Þa h×nh tù nhiªn ®· ®îc nghiªn cøu têng tËn vµ ®îc lîi dông mét c¸ch th«ng minh, s¸ng t¹o. Thµnh x©y s¸t bê b¾c Hoµng Giang lµ ®Ó sö dông dßng s«ng nµy nh mét ®Çu mèi giao th«ng ®êng thñy vµ nh mét ®o¹n hµo tù nhiªn lîi h¹i. §Çm C¶, mét c¸nh ®Çm réng mªnh m«ng nèi víi Hoµng Giang qua mét nh¸nh s«ng còng ®îc lîi dông nh mét bÕn c¶ng, mét "qu©n c¶ng" cã thÓ chøa vµi tr¨m chiÕn thuyÒn, ®Æt ë phÝa ®«ng, kho¶ng gi÷a thµnh Ngo¹i vµ thµnh Trung. NhiÒu d¶i ®Êt, gß ®Êt cao tù nhiªn ®îc ®¾p thªm vµ nèi liÒn víi nhau khi x©y dùng c¸c vßng thµnh ®Ó gi¶m bít c«ng søc lao ®éng cña con ngêi. ChÝnh v× thÕ, thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i uèn lîn tù do, kh«ng cã mét h×nh d¸ng râ rÖt vµ c©n xøng. §èi víi ngêi thiÕt kÕ thµnh Cæ Loa, yªu cÇu hµng ®Çu kh«ng ph¶i lµ vÎ ®Ñp cña sù c©n xøng, mµ tríc hÕt lµ sù kiªn cè, lîi h¹i cña tßa thµnh vµ tiÕt kiÖm søc lao ®éng cña con ngêi, lµ sù kÕt hîp gi÷a viÖc tËn dông ®iÒu kiÖn tù nhiªn víi nh÷ng c«ng tr×nh nh©n t¹o. Thµnh Cæ Loa x©y dùng gi÷a vïng ch©u thæ, trªn mét ®Þa h×nh ven s«ng lín, nhiÒu ao ®Çm. Sö cò vµ truyÒn thuyÕt d©n gian nãi r»ng, lóc ban ®Çu, thµnh ®¾p lªn råi l¹i bÞ sôt lë. C«ng viÖc ®¾p thµnh cã lÏ gÆp nhiÒu khã kh¨n vµ qua kinh nghiÖm thùc tÕ, qua cuéc ®Êu tranh kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n ®ã, ngêi ta ®· s¸ng t¹o ra nh÷ng kü thuËt míi, mµ trong truyÒn thuyÕt ®· ®îc thÇn th¸nh hãa thµnh sù chØ b¶o vµ ph¸p thuËt trõ yªu tinh cña Rïa Vµng (thÇn Kim Quy). Kh¶o cæ häc ®· c¾t xÎ mét sè ®o¹n thµnh ®Ó nghiªn cøu vµ nhËn thÊy ch©n thµnh ®îc kÌ ®¸ v÷ng ch·i, nhÊt lµ nh÷ng ®o¹n thµnh ven s«ng vµ ven ®Çm. §¸ kÌ lµ lo¹i ®¸ t¶ng kh«ng cã ë ®Þa ph¬ng, mµ ph¶i khai th¸c vµ chuyªn chë tõ miÒn nói vÒ. Trong th©n thµnh ë nh÷ng ®é cao kh¸c nhau, ngêi ta r¶i nh÷ng líp gèm dµy máng kh¸c nhau. Kü thuËt r¶i gèm nµy ®îc ¸p dông phæ biÕn kh¾p c¶ ba vßng thµnh còng nh trong c¸c chiÕn lòy vµ ô ®Êt phßng vÖ ë trong thµnh vµ ngoµi thµnh. Thµnh phÇn chñ yÕu cña gèm lµ ngãi b¶n, ngãi èng, ®Çu ngãi vµ ®inh ngãi. Hoa v¨n trang trÝ gåm nhiÒu lo¹i, phæ biÕn lµ v¨n thõng th«, v¨n « tr¸m, v¨n vßng trßn, v¨n kÎ, v¨n r¨ng ca..., trang trÝ c¶ hai mÆt hay mét mÆt. §é nung còng rÊt kh¸c nhau, cã lo¹i cha nung (ngãi méc), cã lo¹i nung non mÇu tr¾ng nh¹t, vµng nh¹t hay n©u nh¹t, cã lo¹i nung giµ mÇu x¸m hay ®á, cã lo¹i nung rÊt cao gÇn nh sµnh. Mét ®inh ngãi t×m thÊy ë M¹ch Trµng, trªn mò ®inh cã trang trÝ h×nh c¸nh sao 6 c¸nh chung quanh mét vßng trßn. Mét sè ®Çu ngãi t×m thÊy ë B·i MÌn, cöa §«ng thµnh Ngo¹i, ë b·i M¶ Tre... cã trang trÝ v¨n m©y cuèn (gåm 4 lo¹i h×nh kh¸c nhau) vµ cã ®Çu ngãi ë gi÷a cã h×nh sao 8 c¸nh. (9) KÌ ®¸ ë ch©n thµnh vµ r¶i gèm ë th©n thµnh lµ nh»m chèng sôt lë vµ xãi mßn. Nhê nh÷ng s¸ng t¹o kü thuËt ®ã, thµnh Cæ Loa ®· ®îc x©y dùng thµnh c«ng vµ mét tßa thµnh b»ng ®Êt ®å sé ®· ®øng v÷ng ch·i gi÷a mét ®Þa h×nh gÇn s«ng níc vµ ®Çm lÇy. Mét nÐt ®éc ®¸o cña thµnh Cæ Loa lµ toµn bé cÊu tróc cña nã t¹o thµnh mét kiÕn tróc qu©n sù kiªn cè ®îc phßng vÖ ch¾c ch¾n, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a qu©n bé vµ qu©n thñy. Dßng s«ng Hoµng cïng víi §Çm C¶, c¸c l¹ch s«ng vµ ba vßng hµo kÕt hîp víi nhau thµnh mét hÖ thèng ®êng thñy. Thêi b×nh ®ã lµ mét m¹ng líi giao th«ng, chuyªn chë rÊt thuËn lîi, cã thÓ vµo tËn thµnh Néi. TruyÒn thuyÕt d©n gian kÓ r»ng, ngµy xa vua Thôc thêng ®i thuyÒn d¹o kh¾p chèn kinh kú. Khi phßng vÖ, qu©n thñy xuÊt ph¸t tõ §Çm C¶ cã thÓ nhanh chãng triÓn khai kh¾p ba vßng thµnh ®Ó cïng phèi hîp chiÕn ®Êu víi qu©n bé. Khi tiÕn c«ng, tõ thµnh Cæ Loa, qu©n thñy cã thÓ theo s«ng Hoµng xuèng s«ng CÇu hay ngîc lªn s«ng Hång, mµ tiÕn lªn miÒn nói hay tiÕn xuèng vïng ®ång b»ng vµ ra biÓn c¶. Thµnh Cæ Loa lµ mét c¨n cø qu©n sù phèi hîp bé binh vµ thñy binh. Ngêi ¢u ViÖt ë miÒn nói vèn quen trÌo nói, giái cung ná. Ngêi L¹c ViÖt ë ®ång b»ng l¹i quen s«ng níc, th¹o dïng thuyÒn. Kinh thµnh níc ¢u L¹c cña ngêi L¹c ViÖt vµ ¢u ViÖt ®· th©u nhËp vµ ph¸t huy ®îc hai truyÒn thèng u viÖt ®ã cña ngêi ViÖt. CÊu tróc cña thµnh Cæ Loa ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é kiÕn tróc qu©n sù kh¸ cao vµ kh¸ phøc t¹p. Thµnh Néi lµ trung t©m phßng vÖ, ®îc cÊu tróc ®Æc biÖt. 18 ô ®Êt ®îc ®¾p cao vµ ®¾p nh« ra khái thµnh lµm cho thµnh Néi tr«ng tua tña nh l«ng nhÝm. §ã lµ nh÷ng tr¹m g¸c tèt, më réng tÇm quan s¸t cña ngêi lÝnh g¸c. Khi bÞ tiÕn c«ng, nh÷ng ô ®Êt ®ã chia c¾t qu©n ®Þch ra vµ tõ trªn mÆt thµnh, tõ c¸c ô ®Êt nh« ra, qu©n sÜ dïng cung ná, mòi lao tiªu diÖt qu©n ®Þch bÞ dån vµo c¸c gãc thµnh vµ bÞ tÊn c«ng tõ ba phÝa (tõ trªn mÆt thµnh ®¸nh xuèng vµ tõ hai ô ®Êt nh« ra ®¸nh t¹t ngang hai bªn). Mçi gãc thµnh Cæ Loa trë thµnh mét "tö gi¸c" (gãc chÕt) ®èi víi qu©n thï. Thµnh Trung, thµnh Ngo¹i vµ hÖ thèng phßng vÖ ngo¹i vi t¹o thµnh nh÷ng líp phßng vÖ cã chiÒu s©u gåm nhiÒu tÇng, nhiÒu líp. Têng thµnh phÝa ngoµi dùng ®øng ®Ó qu©n thï khã vît qua, phÝa trong thoai tho¶i ®Ó qu©n sÜ cã thÓ vËn ®éng lªn xuèng dÔ dµng. Thµnh Néi chØ më mét cöa Nam nh»m b¶o vÖ chÆt chÏ sù ra vµo. C¸c cöa thµnh Trung vµ thµnh Ngo¹i, trõ cöa Nam chung cho c¶ hai vßng thµnh vµ cöa §«ng lµ cöa s«ng, bè trÝ chÐo nhau ®Ó tõ cöa ngoµi vµo cöa trong ph¶i ®i theo nh÷ng con ®êng quanh co, hai bªn cã nh÷ng ô ®Êt phßng ngù. TÊt c¶ sù bè trÝ ®Òu thÓ hiÖn mét dông ý lµ g©y nhiÒu khã kh¨n, c¶n trë cho kÎ thï khi ®ét nhËp vµo thµnh vµ t¨ng cêng ®Õn møc tèi ®a søc m¹nh phßng vÖ vµ ®Ò kh¸ng cña qu©n sÜ. Thµnh Cæ Loa lµ mét chØ tiªu ph¶n ¸nh tËp trung sù ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña níc ¢u L¹c ®êi An D¬ng V¬ng. Nã kh«ng nh÷ng chøng tá tµi n¨ng lao ®éng s¸ng t¹o, nh÷ng tiÕn bé vÒ kü thuËt x©y dùng, vÒ kü thuËt vµ nghÖ thuËt qu©n sù cña ngêi ViÖt cæ, mµ cßn biÓu thÞ mét bíc ph¸t triÓn míi cña Nhµ níc ¢u L¹c, cña quyÒn lùc x· héi, cña sù ph©n hãa x· héi. Thµnh Cæ Loa vµ toµn bé khu vùc Cæ Loa víi c¸c di tÝch v¨n hãa trªn mÆt ®Êt vµ trong lßng ®Êt, lµ mét khu di tÝch lÞch sö - v¨n hãa quý gi¸ cña d©n téc cÇn ®îc tæ chøc nghiªn cøu c«ng phu, b¶o vÖ vµ t«n t¹o mét c¸ch cã kÕ ho¹ch chÆt chÏ. * Chó thÝch (2) Cæ Loa thuéc huyÖn T©y Vu, ®êi §«ng H¸n thuéc huyÖn Phong Khª, thêi Lôc TriÒu vµ Tïy §êng thuéc huyÖn B×nh §¹o. V× vËy, c¸c th tÞch xa cña Trung Quèc chÐp An D¬ng V¬ng "®ãng ®« ë huyÖn Phong Khª" (Qu¶ng Ch©u ký) hoÆc thµnh cò cña An D¬ng V¬ng "ë phÝa ®«ng huyÖn B×nh §¹o" (Nam ViÖt chÝ). Trong th tÞch cña ta. An Nam chÝ lîc cña Lª Tr¾c (thÕ kû 14) chÐp tªn thµnh cña An D¬ng V¬ng lµ "thanh Kh¶ Lò". Tõ thÕ kû 15 trë vÒ sau míi xuÊt hiÖn tªn "Loa thµnh" råi "thµnh Cæ Loa". Theo lÞch sö ng÷ ©m tiÕng ViÖt th× ch÷ Chñ tríc kia ®äc lµ K'lñ hay Kh'lñ, Kh¶ Lò vµ Cæ Loa cã lÏ lµ phiªn ©m b»ng ch÷ H¸n tªn ch¹ Chñ ngµy xa khi cßn ®äc lµ Kh'lñ hay K'lñ. (3) QuËy lµ vïng ®Êt tròng, Chñ lµ vïng ®Êt cao. Nªn mçi khi ma to vïng QuËy ngËp níc th× vïng Chñ ®îc mïa, tr¸i l¹i khi vïng QuËy ®îc mïa th× vïng Chñ bÞ h¹n h¸n. Do ®ã cã c©u: "QuËy ñ Chñ t¬i, QuËy cêi Chñ khãc". D©n lµng QuËy vèn lµ "c d©n b¶n ®Þa" vïng Cæ Loa, nªn trong ngµy héi ®Òn vua Thôc, ®îc vÒ sù vµ ®îc c¸c lµng kÝnh träng mêi ngåi chiÕu trªn. (4) Nam ViÖt chÝ dÉn trong Cùu §êng th. §Þa lý chÝ: Th¸i b×nh hoµn vò ký, 9 176. (5) §µo Duy Anh. VÊn ®Ò An D¬ng V¬ng vµ níc ¢u L¹c. (6) Ph¹m V¨n KØnh, VÒ thêi kú An D¬ng V¬ng vµ thµnh Cæ Loa, Kh¶o cæ häc 3-4, th¸ng 12-1969, tr.128-134. (7) §ç V¨n Ninh, Thµnh cæ vµ sù nghiÖp gi÷ níc cña d©n téc ViÖt Nam, luËn ¸n Phã tiÕn sÜ sö häc, b¶o vÖ n¨m 1981. (8) TrÇn Quèc Vîng, Trªn m¶nh ®Êt Cæ Loa lÞch sö, Hµ Néi 1970; Cæ Loa: nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu võa qua vµ nh÷ng triÓn väng tíi. Kh¶o cæ häc 3-4, th¸ng 12-1969, tr.100-127. (9) ë Trung Quèc, ngãi ra ®êi tõ T©y Chu, ®Õn Xu©n Thu ph¸t triÓn thµnh ngãi b¶n, ngãi èng vµ ®Çu ngãi. Tõ T©n H¸n thÞnh hµnh ngãi èng vµ ®Çu ngãi. Hoa v¨n m©y cuèn trªn ®Çu ngãi xuÊt hiÖn tõ ChiÕn Quèc. TÇn vµ ®Þnh h×nh tõ T©y H¸n, kÐo dµi qua §«ng H¸n. Ngãi Cæ Loa, qua ®Çu ngãi vµ ®inh ngãi, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm gièng ngãi §«ng Chu vµ TÇn, H¸n. Nhng còng cã nh÷ng nÐt riªng biÖt nh h×nh sao nhiÒu c¸nh ë gi÷a (gièng mÆt trèng ®ång §«ng S¬n). Nã chøng tá quan hÖ giao lu v¨n hãa sím víi Trung Quèc chø kh«ng thÓ coi lµ chøng cø khoa häc ®Ó b¸c bá niªn ®¹i ®êi An D¬ng V¬ng (t¬ng ®¬ng víi cuèi TÇn vµ ®Çu T©y H¸n) cña thµnh Cæ Loa. |
Thêi sù
§êi sèng chÝnh trÞ
Kinh tÕ - X· héi
V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang