Nhan Dan

Van hoa - Khoa hoc - Xa hoi

Thêi sù

§êi sèng chƯnh tr̃

Kinh tƠ - X· héi


   
L̃ch sö ViÖt Nam

Khëi nghÜa T©y S¬n

§µng trong nöa sau thƠ kû 18
khëi nghÜa n«ng d©n bïng næ

T×nh h×nh x· héi

   Nöa sau thƠ kû 18, viÖc mua quan b¸n chøc kh¸ phæ biƠn, sè quan l¹i ë §µng Trong rÊt ®«ng, ®Æc biÖt lµ ng¹ch thu thuƠ vµ bé phËn quan chøc ë huyÖn, x·. ThËm chƯ că n¬i, mét x· că ®Ơn hµng chôc x· tr­ëng. Chóng lµ bän c­êng hµo, kƠt thµnh b̀ c¸nh, ®µn ¸p vµ băc lét nh©n d©n v« cïng thËm tÖ. 

   Trong trỉu ®×nh, tËp ®oµn Tr­¬ng Phóc Loan n¾m hƠt quỷn hµnh, Loan tù x­ng lµ quèc phă, giƠt h¹i nh÷ng kÎ chèng ®èi. Loan lµ tiªu biÓu cña sù tham nḥng, "vµng b¹c, ch©u b¸u, gÊm văc chøa ®Çy nhµ, ruéng v­ên, t«i tí, tr©u ngùa, kh«ng biƠt bao nhiªu mµ kÓ".

   Ng­îc l¹i, n«ng d©n ngµy cµng c¬ cùc. Ruéng ®Êt c«ng lµng x· phÇn lín b̃ c­êng hµo lÊn chiƠm. Ruéng t­ cña n«ng d©n vèn rÊt Ưt, l¹i b̃ ®̃a chØ c­íp ®o¹t. Nh©n d©n ®ång b»ng ch̃u thuƠ khăa nÆng n̉, b̃ băc lét gay g¾t, ph¶i lµm phu phen x©y dùng cung ®iÖn, thµnh ḷy. Nh©n d©n mỉn nói ph¶i nép c¸c thø l©m thæ s¶n nh­ ngµ voi, sơng tª, mËt ong, v.v.

   Nhµ b¸c häc Lª Quư §«n (thƠ kû 18) că nhËn xĐt: "Mçi n¨m că hµng tr¨m thø thuƠ, mµ tr­ng thu th× phỉn phøc, gian lËn, nh©n d©n khèn khæ v̉ nçi mét cæ hai trßng".

   C¸c tÇng líp n«ng d©n, th­¬ng nh©n, ®ång bµo mỉn nói ph¶i sèng trong c¶nh ngét ng¹t. Nçi bÊt b×nh o¸n giËn chƯnh quỷn hä NguyÔn ngµy cµng bèc cao.

Phong trµo chµng LƯa vµ c¸c cuéc ®Êu tranh kh¸c

    LƯa xuÊt th©n trong mét gia ®×nh ngh̀o khæ, lín lªn ph¶i ®i ë cho nhµ giµu. LƯa giái vâ nghÖ, l¹i ngang tµng, khƯ kh¸i. LƯa tËp hîp d©n ngh̀o, lÊy Tru«ng M©y (B×nh §̃nh) lµm c¨n cø. NghÜa qu©n lÊy cña nhµ giµu chia cho d©n ngh̀o ®­îc nh©n d©n nhỉu n¬i quy phôc.

   V̀ kÓ chuyÖn LƯa ®­îc l­u truỷn ë B×nh §̃nh:

"... Vµo buång nai ñt qu©n nhung
Lªn yªn th¼ng xuèng trïng trïng rinh rang
L©u la kĐn ®ñ tr¨m ngµn
Th×nh l×nh c­íp tr¹i ®¸nh ngang qu©n trỉu
Qu©n binh ®ang lóc bao v©y
Chît ®©u b̃ ®¸nh, xiƠt bao h·i hïng
KĐo qu©n mµ ch¹y rïng rïng
Bèn b̉ hçn lo¹n, v« cïng rèi "ren".

   Khëi nghÜa cña LƯa b̃ dËp t¾t, nh­ng h×nh ¶nh cña LƯa hµo hïng vÉn ®äng l¹i trong lßng nh©n d©n mỉn trung:

"Chỉu chỉu Đn liÖng Tru«ng M©y
C¶m th­¬ng chó LƯa b̃ v©y trong thµnh"

   Ngoµi ra cßn că c¸c cuéc khëi nghÜa cña ng­êi H¬ Rª ë mỉn nói Qu¶ng Ng·i, ng­êi Ch¨m ë ThuËn Thµnh (B×nh ThuËn), cña th­¬ng nh©n vµ thî thñ c«ng ë §«ng Phè (§ång Nai).

   C¸c cuéc khëi nghÜa trªn x¶y ra trong mét ph¹m vi nhá hÑp, ®̉u b̃ thÊt b¹i nhanh chăng, nh­ng ®· nªu cao tinh thÇn ®Êu tranh chèng chƯnh quỷn hä NguyÔn.

Anh em NguyÔn Nh¹c lËp c¨n cø T©y S¬n

   Mïa xu©n n¨m 1771, ba anh em NguyÔn Nh¹c, NguyÔn HuÖ, NguyÔn L÷ lªn vïng T©y S¬n th­îng ®¹o (An Khª, thuéc Gia Lai) lËp c¨n cø, dùng phong trµo chèng chƯnh quỷn hä NguyÔn.

   Anh em NguyÔn Nh¹c quª ë Êp Kiªn Thµnh, huyÖn Phï Li (nay lµ x· B×nh Thµnh, huyÖn T©y S¬n, tØnh B×nh §̃nh). Kiªn Thµnh vµ vïng xung quanh x­a kia gäi lµ T©y S¬n h¹ ®¹o.

   Tæ bèn ®êi cña NguyÔn Nh¹c vèn ng­êi NghÖ An. Gi÷a thƠ kû 17, mét lÇn qu©n NguyÔn tiƠn ra l­u vùc s«ng Lam, b¾t nhỉu n«ng d©n, trong ®ă că tæ tiªn NguyÔn Nh¹c, ®­a vµo vïng An Khª (Gia Lai) khai khÈn. Qua mÊy ®êi, ®Ơn cha cña NguyÔn Nh¹c míi dêi xuèng Êp Kiªn Thµnh. C¶ ba anh em ®̉u ®­îc ®i häc.

   Trªn T©y S¬n th­îng ®¹o, anh em NguyÔn Nh¹c ®­îc nh©n d©n Ba Na ñng hé l­¬ng thùc, voi ngùa. NguyÔn Nh¹c cßn x©y thµnh ḷy, lËp kho tµng, huÊn luyÖn nghÜa qu©n. 

  Trªn ®Êt huyÖn An Khª hiÖn nay cßn vƠt tƯch c¸c thµnh ḷy buæi ®Çu cña nghÜa qu©n T©y S¬n nh­ ḷy An Khª, thµnh ®Êt trªn nói ¤ng Nh¹c, nói ¤ng B×nh.

  Khi lùc l­îng ®· m¹nh, NguyÔn Nh¹c më réng c¨n cø xuèng ®ång b»ng, lÊy lµng quª Kiªn Thµnh, thuéc T©y S¬n h¹ ®¹o lµm ®¹i b¶n doanh. Tơ ®©y, nghÜa qu©n táa ra kh¾p phñ Quy Nh¬n (B×nh §̃nh). §Ơn ®©u, nghÜa qu©n c̣ng "lÊy cña nhµ giµu chia cho d©n ngh̀o", xăa nî cho n«ng d©n vµ b·i bá nhỉu thø thuƠ.

  Lùc l­îng tham gia nghÜa qu©n ngµy cµng ®«ng, chñ yƠu lµ n«ng d©n ngh̀o, ngoµi ra cßn că th­¬ng nh©n, thî thñ c«ng, ®ång bµo Ch¨m vµ ®ång bµo T©y Nguyªn.

T©y S¬n lËt ®æ chƯnh quỷn NguyÔn, Tr̃nh
vµ ®¸nh tan qu©n Xiªm

T©y S¬n lËt ®æ chƯnh quỷn hä NguyÔn

   §Çu n¨m 1773, nghÜa qu©n T©y S¬n ®· kiÓm so¸t phÇn lín phñ Quy Nh¬n. §Çu th¸ng 9, nghÜa qu©n h¹ ®­îc phñ thµnh.

   Gi÷a n¨m 1774, nghÜa qu©n T©y S¬n më réng vïng kiÓm so¸t, phƯa b¾c ®Ơn Qu¶ng Nam, phƯa nam ®Ơn B×nh ThuËn. Vïng ®Êt cña chƯnh quỷn hä NguyÔn chØ cßn l¹i ThuËn Hăa vµ Gia §̃nh (Nam Bé ngµy nay).

   BiƠt tin §µng Trong că T©y S¬n næi dËy, chóa Tr̃nh lỉn ph¸i mÊy v¹n qu©n vµo ®¸nh chiƠm Phó Xu©n (HuƠ). Chóa NguyÔn ch¹y vµo Qu¶ng Nam råi véi vµng v­ît biÓn vµo Gia §̃nh.

   Qu©n Tr̃nh vµo Qu¶ng Nam, ®ông ®é víi T©y S¬n. T©y S¬n b̃ dån vµo thƠ bÊt lîi: b¾c că qu©n Tr̃nh, nam cßn qu©n NguyÔn. NguyÔn Nh¹c ph¶i t¹m hßa ho·n víi qu©n Tr̃nh ®Ó tËp trung lùc l­îng ®¸nh NguyÔn.

   T¹m yªn mÆt b¾c, T©y S¬n dèc søc ®¸nh NguyÔn. Tơ n¨m 1776 ®Ơn n¨m 1783, nghÜa qu©n ®· bèn lÇn ®¸nh vµo Gia §̃nh, lÇn nµo c̣ng chiƠn th¾ng. M¹nh mÏ nhÊt lµ lÇn tiƠn qu©n n¨m 1777, T©y S¬n b¾t giƠt ®­îc chóa NguyÔn, chØ cßn l¹i NguyÔn ¸nh ch¹y tho¸t. ChƠ ®é thèng tr̃ cña tËp ®oµn hä NguyÔn ®Ơn ®©y b̃ ®¸nh ®æ.

ChiƠn th¾ng R¹ch GÇm - Xoµi Mót

   Cïng ®­êng, NguyÔn ¸nh ch¹y sang Xiªm sèng nhê vµ xin qu©n cøu viÖn. Vua Xiªm nh©n c¬ héi ®­îc NguyÔn ¸nh dÉn ®­êng véi ®ỉu ®éng qu©n sang x©m l­îc n­íc ta.

   Gi÷a n¨m 1784, qu©n Xiªm kĐo vµo Gia §̃nh: 2 v¹n qu©n thñy ®æ bé lªn Kiªn Giang, 3 v¹n qu©n bé xuyªn qua Ch©n L¹p tiƠn vµo TrÊn Giang (CÇn Th¬). Lóc ®Çu thƠ giÆc cßn m¹nh, qu©n T©y S¬n vơa chèng cù vơa rót lui v̉ Sµi Gßn ®Ó b¶o toµn lùc l­îng.

   Cuèi n¨m 1784, qu©n Xiªm ®· chiƠm c¶ mỉn t©y Gia §̃nh (c¸c tØnh mỉn T©y Nam Bé). GiÆc hung b¹o tµn s¸t nh©n d©n, triÖt h¹ lµng m¹c, v¬ vĐt cña c¶i, b¾t phô n÷ vµ trÎ em ®em v̉ Xiªm. Chóng g©y bao nhiªu téi ¸c khiƠn NguyÔn ¸nh c̣ng ph¶i lo ng¹i.

   Th¸ng 1 n¨m 1785, NguyÔn HuÖ tiƠn qu©n vµo Gia §̃nh. Ṽ t­íng trÎ 32 tuæi nµy chän khóc s«ng Tỉn tơ R¹ch GÇm ®Ơn Xoµi Mót (thuéc huyÖn Ch©u Thµnh, Tỉn Giang) lµm trËn ®̃a quyƠt chiƠn.

   §©y lµ vïng s«ng n­íc hiÓm yƠu. Tơ R¹ch GÇm ®Ơn Xoµi Mót dµi kho¶ng 7 km, réng h¬n 1 km, că chç ®Ơn gÇn 2 km. Hai bªn bê s«ng c©y cèi rËm r¹p, gi÷a dßng că cï lao Thíi S¬n. §̃a h×nh thuËn lîi cho viÖc ®Æt phôc binh. §̃ch tơ phƯa Trµ Lät theo dßng n­íc tiƠn xuèng Mü Tho, ®¹i b¶n doanh cña qu©n T©y S¬n.

   S¸ng ngµy 19 th¸ng giªng, qu©n Xiªm lät vµo trËn ®̃a phôc kƯch cña NguyÔn HuÖ. Thñy binh ta tơ R¹ch GÇm vµ Xoµi Mót, tơ cï lao Thíi S¬n x«ng vµo ®éi h×nh hµnh qu©n cña ®̃ch, tËn lùc chiƠn ®Êu. Qu©n ®̃ch b̃ tiªu diÖt gÇn hƠt. Sè cßn l¹i theo ®­êng bé ch¹y v̉ n­íc. NguyÔn ¸nh tho¸t chƠt, cè b¸m găt qu©n b¹i trËn, l­u vong sang Xiªm.

  TrËn R¹ch GÇm - Xoµi Mót lµ chiƠn th¾ng lơng lÉy cña nghÜa qu©n T©y S¬n, ®· ®Ëp tan ©m m­u x©m l­îc cña phong kiƠn Xiªm vµ trơng tr̃ thƯch ®¸ng hµnh ®éng b¸n n­íc cña NguyÔn ¸nh. Sö c̣ nhµ NguyÔn c̣ng ghi nhËn: "Tơ ®Êy qu©n Xiªm ngoµi miÖng tuy năi kho¸c, nh­ng trong lßng th× sî qu©n T©y S¬n nh­ sî cäp".

T©y S¬n lËt ®æ chƯnh quỷn hä Tr̃nh vµ nhµ Lª,
lËp l¹i n̉n thèng nhÊt ®Êt n­íc

   BÊy giê ë §µng Ngoµi, chƯnh quỷn hä Tr̃nh ®ang ®æ n¸t. Sau khi Tr̃nh S©m chƠt, c¸c phe ph¸i quan l¹i m©u thuÉn vµ xung ®ét gay g¾t. Mïa h̀ n¨m 1786, NguyÔn HuÖ tiƠn qu©n v­ît qua H¶i V©n ®¸nh thµnh Phó Xu©n. Qu©n Tr̃nh ë ®©y hoµn toµn b¹c nh­îc, b̃ tiªu diÖt nhanh chăng. Sau ®ă, NguyÔn HuÖ quyƠt ®̃nh tiƠn ra Th¨ng Long. ¤ng nªu danh nghÜa "phï Lª diÖt Tr̃nh", vµ kªu gäi nh©n d©n h­ëng øng.

  T©y S¬n hµnh qu©n nhanh chăng. Gi÷a n¨m 1786, NguyÔn HuÖ tiƠn s¸t Th¨ng Long. Qu©n trỉu ®×nh chèng cù kh«ng næi. Chóa Tr̃nh b̃ d©n b¾t nép cho T©y S¬n. C¬ ®å thèng tr̃ cña hä Tr̃nh x©y dùng gÇn 300 n¨m ®Ơn ®©y b̃ sôp ®æ.

   NguyÔn HuÖ vµo Th¨ng Long giao chƯnh quỷn cho vua Lª råi trë vµo nam.

   T×nh h×nh B¾c Hµ (chØ vïng ®Êt Hµ TÜnh trë ra), sau khi T©y S¬n rót, trë nªn rèi lo¹n. Lª Chiªu Thèng kh«ng ®ñ søc ®¸nh dÑp nh÷ng cuéc næi lo¹n cña mét sè con ch¸u hä Tr̃nh, ph¶i dùa vµo NguyÔn H÷u ChØnh. ChØnh nhanh chăng ®¸nh tan c¸c tµn d­ cña hä Tr̃nh, nh­ng l¹i léng quỷn vµ ra mÆt chèng l¹i T©y S¬n.

  BÊy giê, ba anh em T©y S¬n chia nhau gi÷ ba mỉn. NguyÔn Nh¹c: Trung ­¬ng hoµng ®Ơ ®ăng ë Quy Nh¬n. NguyÔn HuÖ: B¾c B×nh V­¬ng ®ăng ë Phó Xu©n. NguyÔn L÷: §«ng §̃nh V­¬ng ë Gia §̃nh.

   Tr­íc t×nh h×nh B¾c Hµ rèi lo¹n, NguyÔn HuÖ sai Ṿ V¨n NhËm kĐo qu©n ra B¾c tr̃ téi ChØnh. DiÖt ®­îc ChØnh, NhËm l¹i kiªu ng¹o, că m­u ®å riªng. Gi÷a n¨m 1788, NguyÔn HuÖ l¹i kĐo qu©n ra Th¨ng Long diÖt NhËm vµ tù tay x©y dùng chƯnh quỷn. ¤ng ®­îc nhỉu sÜ phu næi tiƠng gióp søc nh­ Ng« Th× NhËm, Phan Huy Ưch, NguyÔn ThiƠp... Lª Chiªu Thèng vµ ®¸m t«i tí ch¹y trèn, hƠt n¬i nµy ®Ơn n¬i kh¸c.

   Tơ cuèi n¨m 1786 ®Ơn gi÷a n¨m 1788, T©y S¬n ®· ba lÇn kĐo qu©n ra b¾c. C¸c cuéc hµnh qu©n nµy ®· lÇn l­ît lËt ®æ c¸c tËp ®oµn phong kiƠn hä Tr̃nh, nhµ Lª vµ xăa bá h¼n sù ph©n chia §µng Trong - §µng Ngoµi, c¨n b¶n thèng nhÊt ®Êt n­íc.

(TiƠp theo)


Thêi sù  §êi sèng chƯnh tr̃  Kinh tƠ - X· héi  V¨n hăa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang