LÞch sö ViÖt Nam Phong trµo kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n
Ph¸p thùc d©n ph¸p ®¸nh chiÕm Hµ Néi. ¢m mu míi cña thùc d©n Ph¸p ChiÕm xong s¸u tØnh Nam Kú, chóng dõng l¹i, gÊp rót biÕn Nam Kú thµnh bµn ®¹p v÷ng ch¾c ®¸nh miÒn b¾c vµ miÒn trung. Mét mÆt, chóng ra søc cñng cè bé m¸y cai trÞ vµ qu©n sù tõ trªn xuèng díi ®Ó ®èi phã víi phong trµo ®Êu tranh vò trang cña nh©n d©n miÒn nam ë kh¾p n¬i. MÆt kh¸c, chóng ®Èy m¹nh thñ ®o¹n bãc lét nh©n d©n ta: su cao, thuÕ nÆng, cíp ®o¹t ruéng ®Êt, v¬ vÐt lóa g¹o, xuÊt c¶ng kiÕm lêi... §Ó phôc vô ®¾c lùc c¸c chÝnh s¸ch chÝnh trÞ - qu©n sù, kinh tÕ trªn, chóng më mét sè trêng häc nh»m ®µo t¹o gÊp tay sai; xuÊt b¶n b¸o chÝ Quèc ng÷ vµ ch÷ Ph¸p tuyªn truyÒn cho viÖc ®a qu©n ra ®¸nh chiÕm B¾c Kú s¾p tíi. ¢m mu cña kÎ thï th©m ®éc vµ lé liÔu nh vËy, nhng phong kiÕn triÒu NguyÔn vÉn kh«ng tØnh ngé. Tríc sau, triÒu NguyÔn chØ muèn th¬ng thuyÕt ®Ó chuéc l¹i c¸c tØnh ®· mÊt. Trong khi ®ã, chóng vÉn kh«ng ngõng ra søc bßn rót nh©n d©n ta, võa ®Ó cung øng cho cuéc sèng xa hoa cña bÌ lò, võa ®Ó cã tiÒn "båi thêng chiÕn phÝ" cho Ph¸p. C¸c ngµnh n«ng, c«ng, th¬ng nghiÖp ®Òu bÞ bá bª trÔ, k×m h·m vÒ mäi mÆt. Tµi chÝnh thªm thiÕu hôt, ®êi sèng nh©n d©n cµng kiÖt quÖ. T×nh h×nh ®ã dÉn tíi sù bïng næ hµng lo¹t c¸c cuéc khëi nghÜa n«ng d©n. Ngoµi b¾c, nhiÒu to¸n thæ phØ tõ Trung Quèc trµn sang cíp ph¸, bän cíp biÓn hoµnh hµnh ngoµi kh¬i. T×nh h×nh rèi lo¹n ®ã cµng cã lîi cho thùc d©n Ph¸p ®ang ngµy ®ªm n«n nãng muèn ®em qu©n ra b¾c. Thùc d©n Ph¸p ®¸nh chiÕm Hµ Néi vµ c¸c tØnh ®ång b»ng lÇn thø nhÊt Bän thùc d©n Ph¸p ë Nam Kú ®· quyÕt ®Þnh r¸o riÕt chuÈn bÞ ra b¾c. §Ó dän ®êng cho ®¹o qu©n x©m lîc, tõ cuèi n¨m 1872, chóng ®· tung ra b¾c tªn l¸i sóng Dupuis cã nhiÒu hµnh ®éng ngang ngîc nh tù tiÖn ngîc s«ng Hång bu«n b¸n víi Trung Quèc, b¾t ngêi ®a xuèng tµu giam gi÷, cíp ph¸ thuyÒn bÌ trªn s«ng... Nhng triÒu ®×nh HuÕ vÉn kh«ng d¸m ®èi phã cøng r¾n. Vua Tù §øc ra lÖnh cho NguyÔn Tri Ph¬ng míi ra nhËn chøc tæng ®èc Hµ Néi, kh«ng ®îc lµm mÊt lßng ngêi Ph¸p, sî ¶nh hëng ®Õn viÖc ®iÒu ®×nh xin chuéc l¹i c¸c tØnh Nam Kú. H¬n thÕ, l¹i yªu cÇu nhµ cÇm quyÒn Ph¸p ë Nam Kú ph¸i ngêi ra b¾c gi¶i quyÕt vô Dupuis. Chíp thêi c¬, thùc d©n Ph¸p véi ph¸i Garnier tøc tèc ®em qu©n ra b¾c. Ngay khi ®Æt ch©n tíi Hµ Néi, ®Çu th¸ng 11-1873, Garnier ®· lé râ bé mÆt khiªu khÝch. Võa héi qu©n xong víi Dupuis, h¾n ®· cho qu©n lªn bê b¾t bí, ®¸nh ®Ëp, tæ chøc viÖc thu thuÕ, ®ßi ®ãng qu©n trong thµnh, tuyªn bè më s«ng Hång cho th¬ng m¹i... §ång thêi, b¾t liªn l¹c víi bän gi¸n ®iÖp ®éi lèt cha cè, tËp hîp c¸c lùc lîng ph¶n ®éng. Mê s¸ng ngµy 20-11-1873, h¾n næ sóng ®¸nh thµnh. NguyÔn Tri Ph¬ng ®· anh dòng ®èc thóc qu©n sÜ chèng cù nhng kh«ng gi÷ næi tríc søc tÊn c«ng ¸c liÖt cña giÆc Ph¸p. Thµnh Hµ Néi bÞ giÆc chiÕm, NguyÔn Tri Ph¬ng bÞ tróng ®¹n vµo bông, giÆc b¾t, nhÞn ¨n mµ chÕt. Ngay sau ®ã, tranh thñ thêi c¬ triÒu ®×nh HuÕ ®ang hoang mang bÞ ®éng, Garnier ®a qu©n ®i ®¸nh chiÕm nhiÒu n¬i. Kh«ng ®Çy mét th¸ng, c¸c tØnh thµnh miÒn ®ång b»ng s«ng Hång lÇn lît lät vµo tay giÆc. Nh©n d©n miÒn b¾c s«i næi kh¸ng chiÕn (1873-1874) Ngay tõ phót ®Çu giÆc Ph¸p næ sóng ®¸nh thµnh Hµ Néi, qu©n d©n Hµ Néi ®· chèng tr¶ l¹i kÞch liÖt. NguyÔn Tri Ph¬ng cïng con trai NguyÔn L©m ®· hy sinh. T¹i cöa « Thanh Hµ, ®éi qu©n 100 ngêi do mét viªn chëng c¬ chØ huy ®· chiÕn ®Êu vµ hy sinh ®Õn ngêi cuèi cïng. GiÆc Ph¸p ®¸nh réng ra c¸c tØnh, tíi ®©u còng vÊp ph¶i søc kh¸ng cù m·nh liÖt. ThÊy lùc lîng chóng ë Hµ Néi máng vµ yÕu, ta véi xiÕt chÆt vßng v©y. S¸ng ngµy 21-12-1873, giÆc Ph¸p tiÕn qu©n lªn S¬n T©y. §Õn CÇu GiÊy, giÆc bÞ phôc kÝch. ChØ huy Garnier bÞ giÕt t¹i trËn. Trong chiÕn th¾ng nµy, qu©n Cê ®en cña Lu VÜnh Phóc còng tham gia nh qu©n cña triÒu ®×nh. TrËn CÇu GiÊy ®· lµm qu©n Ph¸p ë Hµ Néi vµ c¸c tØnh rÊt ho¶ng sî, muèn bá thµnh ch¹y. Bän thùc d©n hiÕu chiÕn ë Nam Kú còng hèt ho¶ng. Qu©n d©n ta ë c¸c n¬i v« cïng phÊn khëi, s½n sµng x«ng lªn quÐt s¹ch giÆc. Nhng triÒu ®×nh HuÕ hÌn nh¸t, bá lì thêi c¬, ra lÖnh rót qu©n lªn S¬n T©y ®Ó t¹o kh«ng khÝ thuËn lîi cho ®µm ph¸n. Mét hiÖp íc míi ®îc ký kÕt ngµy 15-3-1874 víi nhiÒu ®iÒu kho¶n rÊt cã h¹i cho ta. TriÒu ®×nh HuÕ chÝnh thøc thõa nhËn chñ quyÒn cña Ph¸p ë c¶ 6 tØnh Nam Kú, cam kÕt më c¸c c¶ng Thi N¹i (Quy Nh¬n), Ninh H¶i (H¶i Phßng), Hµ Néi vµ s«ng Hång. T¹i c¸c n¬i ®ã, ngêi Ph¸p ®îc tù do bu«n b¸n, më c«ng nghÖ, cÊt kho, lµm nhµ thuª ngêi lµm. Ph¸p cã quyÒn ®Æt l·nh sù cã qu©n lÝnh b¶o vÖ. TriÒu ®×nh HuÕ kh«ng ®îc ký hiÖp íc th¬ng m¹i víi níc kh¸c, tr¸i víi quyÒn lîi cña Ph¸p mµ kh«ng cho Ph¸p biÕt tríc. Víi hiÖp íc n¨m 1874, ViÖt Nam ®· mÊt mét phÇn quan träng quyÒn ®éc lËp vÒ néi trÞ vµ ®· bÞ rµng buéc vÒ ngo¹i giao víi Ph¸p, trë thµnh mét thÞ trêng riªng cña t b¶n Ph¸p. cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n b¾c kú Thùc d©n Ph¸p x©m lîc B¾c Kú lÇn thø hai (1882-1884) HiÖp íc n¨m 1874 ngay sau khi ký kÕt ®· bÞ nh©n d©n c¶ níc kÞch liÖt lªn ¸n. NhiÒu cuéc khëi nghÜa bïng næ. §Ó ®èi phã l¹i, triÒu ®×nh HuÕ ®· th¼ng tay ®µn ¸p, thËm chÝ cßn yªu cÇu thùc d©n Ph¸p ®a tµu chiÕn vµ binh lÝnh tíi c¸c n¬i cã phong trµo m¹nh ®Ó cµn quÐt, tiªu diÖt. Bän thæ phØ, cíp biÓn mÆc søc hoµnh hµnh, triÒu ®×nh HuÕ bÊt lùc ph¶i cÇu cøu qu©n Trung Quèc. T×nh h×nh rèi lo¹n cùc ®é. Kinh tÕ, tµi chÝnh nhµ níc ngµy cµng kiÖt quÖ. Trong khi ®ã, t b¶n Ph¸p ®ang ph¸t triÓn m¹nh, rÊt thÌm kh¸t thuéc ®Þa. Tríc m¾t chóng, B¾c Kú d©n ®«ng, cã nhiÒu tµi nguyªn, hÇm má, nhÊt lµ than ®¸ rÊt cÇn cho c«ng nghiÖp Ph¸p, mét miÕng måi ngon kh«ng thÓ bá qua. §Ó can thiÖp vò trang, n¨m 1882, chóng ®· lÊy cí triÒu ®×nh HuÕ kh«ng thi hµnh ®óng c¸c ®iÒu kho¶n hiÖp íc n¨m 1874, vÉn tiÕp tôc giao thiÖp víi Trung Quèc, ng¨n trë ngêi Ph¸p ®i l¹i bu«n b¸n trªn s«ng Hång, cÊm vµ giÕt ®¹o... ®Ó ®a thªm qu©n ra b¾c. Ngµy 3-4-1882, qu©n Ph¸p do RiviÌre cÇm ®Çu, ®æ bé lªn Hµ Néi, ngay sau ®ã gië trß khiªu khÝch qu©n vµ d©n ta. Binh lÝnh Ph¸p nghªnh ngang v¸c sóng ®i l¹i trªn ®êng phè. ChØ huy Ph¸p buéc tæng ®èc Hµ Néi Hoµng DiÖu ph¶i rót qu©n ra ngoµi thµnh ®Ó chóng kÐo vµo ®ãng vµ ph¸ hñy c¸c c«ng sù phßng thñ trªn mÆt thµnh. T×nh h×nh Hµ Néi ngµy thªm c¨ng th¼ng. Sau khi nhËn ®îc viÖn binh tõ Sµi Gßn ra, mê s¸ng ngµy 25-4-1882, RiviÌre göi tèi hËu th cho Hoµng DiÖu buéc ph¶i nép thµnh. H¹n tr¶ lêi cha hÕt, giÆc Ph¸p ®· næ sóng. Tra h«m ®ã, chóng chiÕm thµnh. Hoµng DiÖu viÕt Di biÓu göi triÒu ®×nh, sau ®ã dïng chiÕc kh¨n lôa tuÉn tiÕt trong vên Vâ miÕu (díi ch©n Cét cê ngµy nay). Tríc hµnh ®éng x©m lîc cña thùc d©n Ph¸p, bÌ lò vua quan triÒu NguyÔn tá ra v« cïng hoang mang vµ khiÕp sî. Tù §øc cÇu cøu nhµ Thanh. Chíp ngay c¬ héi nµy, nhµ Thanh ®a thªm qu©n sang níc ta, ®ãng nhiÒu n¬i trªn miÒn nói vµ trung du, ®ång thêi bÝ mËt th¬ng thuyÕt víi Ph¸p ®Ó chia sÎ quyÒn lîi ë B¾c Kú. Tù §øc vÉn nu«i ¶o tëng ®iÒu ®×nh víi thùc d©n Ph¸p, ra lÖnh cho qu©n ®éi chÝnh quy ngoµi b¾c ph¶i rót lªn m¹n ngîc, gi¶i t¸n c¸c ®éi qu©n ®Þa ph¬ng ra ®êi trong cao trµo yªu níc chèng x©m lîc. Lóc nµy, viÖn binh Ph¸p kÐo tíi ngµy cµng nhiÒu. Lùc lîng ®îc t¨ng cêng, th¸ng 3-1883, RiviÌre cho qu©n ra chiÕm ®ãng vïng má Hång Gai vµ Qu¶ng Yªn, sau ®ã thõa th¾ng trùc tiÕp kÐo qu©n tõ Hµ Néi vµo ®¸nh chiÕm Nam §Þnh (27-3-1883). LÇn thø hai, hÇu hÕt c¸c tØnh thµnh lín ngoµi b¾c l¹i r¬i vµo tay giÆc. Nh©n d©n B¾c Kú tiÕp tôc kh¸ng chiÕn chèng qu©n x©m lîc Ph¸p Ngay sau khi giÆc Ph¸p tÊn c«ng Hµ Néi, ®«ng ®¶o nh©n d©n Hµ Néi ®· tæ chøc ®éi ngò, s¾m söa khÝ giíi, h¨ng h¸i chèng giÆc. Díi sù chØ huy cña NguyÔn §ång, hµng ngµn ngêi tËp hîp t¹i ®×nh Qu¶ng V¨n (phè Cöa Nam) ®Ó b¶o vÖ thµnh. Nh©n d©n tù tay ®èt c¸c d·y nhµ däc bê s«ng Hång, t¹o thµnh bøc têng löa lµm chËm bíc tiÕn cña qu©n thï. Sau khi thµnh bÞ mÊt, qu©n triÒu ®×nh tan r·, nh÷ng ngêi d©n Hµ Néi yªu níc vÉn kiªn tr× tiÕp tôc cuéc ®Êu tranh trong lßng ®Þch: bá thuèc ®éc xuèng c¸c giÕng níc uèng, kh«ng b¸n l¬ng thùc cho giÆc, ®èt ch¸y c¸c kho sóng trªn bê s«ng. GiÆc Ph¸p më réng ph¹m vi ®¸nh chiÕm ra c¸c tØnh, tíi ®©u còng ®Òu vÊp ph¶i søc chiÕn ®Êu quyÕt liÖt cña c¸c ®Þa ph¬ng. Nh©n d©n miÒn b¾c s«i næi ®¾p ®Ëp, c¾m kÌ, chÆn tµu ®Þch trªn s«ng. RiviÌre kÐo qu©n ®¸nh Nam §Þnh, vßng v©y cña qu©n d©n ta th¾t chÆt xung quanh Hµ Néi tõ hai phÝa S¬n T©y, B¾c Ninh. §ªm ®ªm qu©n ta ®ét nhËp thµnh phè quÊy rèi ®Þch. §¹i b¸c qu©n ta tõ bê tr¸i s«ng Hång b¾n vµo c¨n cø §ån Thñy cña giÆc. T×nh thÕ g©y cÊn buéc RiviÌre ph¶i tøc tèc trë vÒ Hµ Néi. Sau khi nhËn ®îc viÖn binh, h¾n quyÕt ®Þnh më cuéc hµnh qu©n lín ®Ó níi réng vßng v©y. Tê mê s¸ng 19-5-1883, h¬n 500 tªn ®Þch cã ®¹i b¸c yÓm trî tiÕn theo ®êng S¬n T©y. Nhng võa tíi CÇu GiÊy, chóng l¹i r¬i vµo trËn ®Þa phôc kÝch cña qu©n d©n ta bè trÝ hai bªn ®êng. Binh lÝnh vµ sÜ quan ®Þch chÕt vµ bÞ th¬ng rÊt nhiÒu, nh÷ng tªn sèng sãt kinh hoµng th¸o ch¹y, bá l¹i trËn ®Þa c¶ ®¹i b¸c vµ nhiÒu x¸c chÕt, trong ®ã cã RiviÌre. Trong trËn th¾ng CÇu GiÊy lÇn thø hai nµy, ®éi qu©n Cê ®en cña Lu VÜnh Phóc còng cã phÇn ®ãng gãp quan träng. TrËn CÇu GiÊy lÇn thø hai lµm cho nh©n d©n c¶ níc v« cïng phÊn khëi, s½n sµng x«ng lªn tiªu diÖt ®Þch. GiÆc Ph¸p hoang mang lo sî. Nh÷ng tªn sèng sãt ch¹y vÒ cè thñ ë §ån Thñy. Nhng triÒu ®×nh HuÕ vÉn nu«i ¶o tëng ®iÒu ®×nh, thu l¹i Hµ Néi. Th¸i ®é cña chÝnh phñ Ph¸p kh¸c tríc, níc Ph¸p ®ang æn ®Þnh vÒ c¸c mÆt. Bän t b¶n Ph¸p lîi dông viÖc RiviÌre chÕt, ®Èy m¹nh ý ®å x©m lîc. Mét kho¶n ng©n s¸ch lín ®îc th«ng qua. Mét ®¹o qu©n ®«ng víi nhiÒu tµu chiÕn ®îc göi sang ViÖt Nam. Cuèi th¸ng 7-1883, bän chØ huy Ph¸p häp nhau t¹i H¶i Phßng, bµn kÕ ho¹ch tÊn c«ng míi. §óng lóc nµy, Tù §øc chÕt, triÒu ®×nh HuÕ r¬i vµo t×nh tr¹ng chia rÏ lôc ®ôc. Thùc d©n Ph¸p chíp thêi c¬ kÐo qu©n ®¸nh th¼ng vµo cöa biÓn ThuËn An, s¸t kinh thµnh HuÕ. Nhµ níc phong kiÕn ViÖt Nam n¨m 1884 Tõ chiÒu ngµy 18-8-1883, h¹m ®éi Ph¸p do Courbet chØ huy b¾t ®Çu næ sóng. ChiÕn sù diÔn ra ¸c liÖt trong ba ngµy liÒn. §Õn chiÒu ngµy 20-8, qu©n Ph¸p ®æ bé lªn chiÕm ThuËn An. TriÒu ®×nh HuÕ ho¶ng hèt véi cö ngêi xin ®×nh chiÕn. Cao ñy Ph¸p Harmand ®i ngay HuÕ ®a ra mét dù ¸n ®iÒu íc th¶o s½n, buéc triÒu ®×nh ph¶i chÊp nhËn. §iÒu íc ký ngµy 25-8-1883 (®iÒu íc Harmand) cã mÊy ®iÒu kho¶n chÝnh: TriÒu ®×nh HuÕ chÝnh thøc thõa nhËn quyÒn "b¶o hé" cña Ph¸p ë B¾c vµ Trung Kú. Khu vùc cña triÒu ®×nh thu hÑp l¹i tõ Kh¸nh Hßa tíi §Ìo Ngang (B×nh ThuËn bÞ s¸p nhËp vµo Nam Kú, thuéc ®Þa cña Ph¸p, ba tØnh Thanh - NghÖ - TÜnh bÞ s¸p nhËp vµo B¾c Kú). §¹i diÖn chÝnh quyÒn b¶o hé cña Ph¸p ë Trung Kú (kh©m sø ë HuÕ) cã quyÒn gÆp nhµ vua bÊt cø lóc nµo. C¸c c«ng sø Ph¸p ë c¸c tØnh ngoµi B¾c Kú thêng xuyªn kiÓm so¸t c«ng viÖc cña c¸c quan l¹i triÒu ®×nh, trùc tiÕp n¾m viÖc trÞ an vµ thuÕ vô. Mäi viÖc giao thiÖp víi níc ngoµi (kÓ c¶ víi Trung Quèc) ®Òu do Ph¸p n¾m. TriÒu ®×nh HuÕ ph¶i gäi toµn bé sè qu©n ®· göi ra B¾c Kú vÒ. BÊt chÊp hµnh ®éng ®Çu hµng nhôc nh· cña triÒu ®×nh HuÕ, qu©n d©n ngoµi b¾c vÉn quyÕt t©m kh¸ng chiÕn. Phong trµo ph¶n ®èi lÖnh b·i binh d©ng cao kh¾p c¸c tØnh. RÊt ®«ng quan l¹i ë c¸c ®Þa ph¬ng c¬ng quyÕt ë l¹i cïng nh©n d©n chiÕn ®Êu nh T¹ HiÖn (Nam §Þnh), NguyÔn ThiÖn ThuËt (Hng Yªn). Ngay trong triÒu còng x¶y ra xung ®ét gi÷a ph¸i ®Çu hµng, do chÝnh vua HiÖp Hßa míi lªn ng«i cÇm ®Çu, vµ ph¸i chèng Ph¸p (Thîng th bé Binh T«n ThÊt ThuyÕt). Tõ sau ®iÒu íc 1883, chiÕn sù vÉn tiÕp diÔn trªn chiÕn trêng B¾c Kú. §Çu th¸ng 12-1883, nhËn ®îc thªm viÖn binh, qu©n Ph¸p ®¸nh chiÕm thµnh S¬n T©y, trung t©m chÝnh cña phong trµo kh¸ng chiÕn ngoµi B¾c, sau ®ã chiÕm B¾c Ninh. Chóng lÇn lît ®¸nh chiÕm nhiÒu n¬i kh¸c. Cuèi th¸ng 5-1884, c¸c tØnh Th¸i Nguyªn, Hng Hãa, Tuyªn Quang ®Òu r¬i vµo tay chóng, qu©n Ph¸p më réng chiÕm ®ãng ®Õn ®©u c¸c ®¬n vÞ qu©n Thanh rót ®Õn ®ã, kh«ng hÒ chèng l¹i. TriÒu ®×nh M·n Thanh ®· ký víi Ph¸p t¹i Thiªn T©n, b¶n quy íc ngµy 11-5-1884, cam kÕt rót hÕt qu©n ra khái B¾c Kú. Trªn ®µ th¾ng thÕ, chÝnh phñ Ph¸p buéc triÒu ®×nh HuÕ ký thªm b¶n ®iÒu íc míi ngµy 6-6-1884 (®iÒu íc Patenotre). §iÒu íc nµy néi dung gièng ®iÒu íc 1883 nhng tr¶ l¹i c¸c tØnh B×nh ThuËn vµ Thanh - NghÖ - TÜnh cho Trung Kú ®Ó xoa dÞu sù c«ng phÉn cña nh©n d©n ta vµ mua chuéc, lung l¹c phong kiÕn triÒu NguyÔn. §iÒu íc 6-6-1884 ®Æt c¬ së l©u dµi vµ chñ yÕu quyÒn ®« hé cña Ph¸p ë ViÖt Nam. §Õn ®©y, giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam ®· hoµn toµn ®Çu hµng bän t b¶n Ph¸p. Nhµ níc phong kiÕn ViÖt Nam coi nh ®· sôp ®æ. |
Thêi sù
§êi sèng chÝnh trÞ
Kinh tÕ - X· héi
V¨n hãa - Khoa häc - Gi¸o dôc
§Çu trang